هزاران سال است که عسل برای پانسمان زخم استفاده شده است، اما فقط در دوره اخیر توضیح علمی برای تاثیر آن ارائه شده است. امروزه متوجه شده‌اند که عسل یک پانسمان طبیعی زخم است با چندین فعالیت زیستی که به تسریع فرایند بهبودی کمک می‌کند.
این اثرات به علت عملکرد ضد باکتریایی عسل، در درجه دوم اسیدیته بالای آن، اثر اسمزی، مواد آنتی اکسیدانی و هیدروژن پراکسیدی است. مصرف عسل منجر به بهبود ترمیم زخم در موارد حاد شده، تسکین درد در سوختگی ایجاد کرده و التهاب را در این بیماران کاهش میدهد.
استفاده از عسل به عنوان پانسمان زخم
خواص زیادی در ترکیبات عسل وجود دارند که در ترکیب با هم خصوصیات ضد میکروبی دارند.
| ویژگی | عملکرد ضد میکروبی |
| غلظت بالا | عسل محلولی قندی یا اشباع از قندی است که با مولکول‌های آب ترکیب قوی برقرار می‌کنند. نبود مولکول آب آزاد از رشد میکروارگانیسم‌ها جلوگیری می‌کند. |
| هیدروژن پراکسید | زمانی که عسل با ترشحات زخم رقیق میشود، هیدروژن پراکسید از طریق واکنش با آنزیم گلوکز اکسیداز تولید می‌گردد. این ماده به آرامی رها میشود و فعالیت ضدباکتریایی دارد، اما به بافت آسیب نمی‌رساند. با این حال، اسیدیته، کاتالاز و آنزیم‌های هضم پروتئین در مایعات زخم ممکن است تاثیر هیدروژن پراکسید را کاهش دهند. |
| مواد فیتوشیمیایی آنتی باکتریال | برخی از انواع عسل‌ها، حتی اگر فعالیت هیدروژن پراکسید حذف گردد، فعالیت ضد میکروبی دارند. ثابت شده که عسل درخت مانوکا (Leptospermum scoparium) سطح بالایی از مواد فیتوشیمیایی آنتی باکتریال را دارد. |
علاوه بر خصوصیات ضد میکروبی، عسل به نظر فعالیت لنفوسیتی و فاگوسیتی را نیز تحریک می‌کند. این موارد پاسخ‌های اصلی سیستم ایمنی بدن در مبارزه با عفونت می‌باشند.
موارد استفاده از عسل در درمان زخم
عسلی که مخصوصاً برای درمان تولید شده، برای زخمهای متفاوتی استفاده میشود:
- زخم‌هایی که به علت آسیب و صدمه ایجاد می‌شوند. این موارد می‌توانند شامل بریدگی‌ها و خراش‌های ساده باشند.
- زخمهای سوختگی
- برخی زخم‌ها که زخمهای بستر نامیده می‌شوند و زمانی روی می‌دهند که بیمار در تخت بماند و برای مدت طولانی تکان نخورد. این مورد زمانی روی میدهد که شخص بسیار بیمار باشد (مثلاً در بخش مراقبت‌های ویژه باشد)، ناتوان حرکتی، سالمند یا فلج باشد.
- زخمهای دیگر که جریان خون خوبی ندارند، به ویژه در پاها و در افراد مسن و در برخی افراد سیگاری ایجاد میشود. این امر می‌تواند شامل زخم استاز و نارسایی شریانی شود.
- زخم‌هایی که در مبتلایان به دیابت ایجاد می‌شوند، به ویژه در پاها. این مورد زمانی روی میدهد که عصب مبتلایان به دیابت آسیب ببیند و صدمات خفیف (مانند جمع شدن جوراب) حس نشوند، که در نهایت منجر به کم شدن سرعت ترمیم زخم می‌گردد.
در اکثر موارد، عسل زمانی مصرف میشود که درمان مرسوم ضد باکتریایی با آنتی بیوتیک و ضدعفونی کننده‌ها موثر نیست. التهاب، ورم و درد رفع می‌گردد، بوی نامطبوع متوقف میشود و دبریدمان بهتر می‌گردد، زیرا پانسمان عسل، بدون درد و بدون ایجاد آسیب به سلول‌های جدید، بافت مرده را از بین می‌برد.
عسل می‌تواند در ابتدا به عنوان درمان کمکی برای سوختگی به کار رود، زیرا فعالیت ضدالتهابی دارد.
مزایای استفاده از عسل روی زخم
همانطور که تمدن‌های باستانی از عسل استفاده می‌کردند، علم مدرن نیز در مورد خواص ترمیمی عسل روی درمان زخم‌ها تمرکز دارد. بنابراین، به مرور زمان، شواهد علمی به طور واضح مزایای عسل را در ترمیم زخم نشان می‌دهند.
عسل مستقیماً با چهار عامل اصلی، فرایند ترمیم زخم را پشتیبانی می‌کند:
- اثرات ضد باکتریایی که از بروز عفونت در زخم پیشگیری یا با آن مبارزه می‌کنند.
- اثرات آنتی اکسیدانی که رادیکال‌های آزاد را خنثی کرده و تولید مجدد بافت را تقویت می‌کنند.
- اثرات ضد التهابی که سلول‌های دارای التهاب که در فرایند بهبودی هستند را تحت کنترل دارند.
- فشار اسمزی برای تمیز کردن زخم و ایجاد مایعات و مواد مغذی برای پشتیبانی از ترمیم زخم.
چطور قدرت درمانی عسل را افزایش دهیم
عسل می‌تواند به ترمیم سریعتر زخم کمک کند، اما می‌توان آن را با دیگر مواد طبیعی مفید نیز ترکیب کرد تا اثرات عسل چند برابر گردد.
عسل و زردچوبه
زردچوبه و عسل به طور جداگانه، برای مصرف موضعی، مزایای زیادی برای تسریع ترمیم زخم دارند. ترکیب این دو ماده با هم ماده‌ای خمیری شکل ایجاد می‌کند که باید روی زخم قرار گرفته و پانسمان شود.
این مخلوط می‌تواند به کاهش التهاب و عفونت کمک کرده و ترمیم زخم را نیز تسریع کنند. تحقیقات اثرات مفید این ماده را تایید می‌کنند و هیچ نوع عارضه جانبی نیز گزارش نشده است.
عسل و روغن زیتون
ترکیب دیگری که می‌تواند سرعت ترمیم زخم را بهتر کند، ترکیب عسل و روغن زیتون است. همانند مخلوط زردچوبه و عسل، این ترکیب نیز می‌تواند روی زخم اثر گذاشته و اثرات مفیدی را در بهبود مبتلایان به زخم دیابتی نشان داده است.
عسل و نمک
می‌توان عسل را با مواد دیگری مانند سدیم یا نمک نیز ترکیب کرد. ثابت شده که نمک اثرات مفیدی برای بدن دارد و عسل نیز به ترمیم زخم کمک می‌کند. نمک واکنش شیمیایی را در عسل فعال می‌کند و می‌توان از هیدروژن پراکسید تولید شده سود برد.
عسل در اصل هیدروژن پراکسید ندارد، اما در عوض آن را از طریق واکنش شیمیایی که در شرایط مناسب ایجاد میشود، تولید می‌کند. ابتدا، pH عسل باید بین 5.5 تا 8 برسد، سپس مقدار کمی از سدیم (یا نمک) باید به آن اضافه گردد.
معایب استفاده از عسل روی زخم
همیشه احتمال وجود آلوده شدن محفظه عسل وجود دارد یا ممکن است شخصی به آن حساسیت داشته باشد. گاهی این امر به علت وجود گرده زنبور عسل است که به طور طبیعی در آن وجود دارد.
قبل از استفاده از عسل حتماً با پزشک متخصص مشورت کرده و در صورت بروز عوارض زیر حتماً به پزشک مراجعه کنید.
واکنش آلرژیک
نشانه‌های داشتن حساسیت به عسل به صورت زیر می‌تواند باشد:
- سرگیجه
- ورم شدید
- حالت تهوع
- سوزن سوزن شدن یا سوزش بعد از استفاده موضعی
- مشکل در تنفس
- استفراغ
اگر این علائم را داشتید، پوست آغشته به عسل را تمیز کرده و به پزشک مراجعه کنید. تا زمانی که با پزشک مشورت نکردید، دوباره از عسل استفاده نکنید.
خطرات استفاده از عسل فرآوری نشده
برخی تحقیقات نگرانی‌هایی را در مورد مصرف عسل خام که از شانه عسل یا عسل فیلتر نشده برای درمان زخم است، مطرح کرده‌اند. آنها معتقدند که احتمال جدی‌تر ایجاد عفونت به علت مصرف این نوع عسل وجود دارد.
هرچند بر اساس تحقیقات (Wilderness & Environmental Medicine) این احتمال فقط یک تئوری است، اما باید در مورد آن هشیار باشید.
عدم کارایی
ممکن است عسل برای بهبود زخم موثر نباشد. برای مشاهده مزیت آن نیاز به مصرف مکرر است. این امر می‌تواند یک هفته یا بیشتر زمان ببرد. اگر هیچ بهبودی مشاهده نکردید، با پزشک یا پرستار مشورت کنید.
چطور از عسل روی زخم استفاده کنیم؟
تنها قرار دادن مقداری عسل روی ناحیه عفونی شده و مالیدن آن موثر نیست. ابتدا باید به طور تقریبی اندازه ناحیه زخمی را بدست بیاورید و حتماً مقدار مناسبی از عسل را روی آن پخش کرده و یکنواخت کنید.
حتی مالیدن عسل روی سطح پانسمان زخم و سپس قرار دادن آن روی زخم موثرتر خواهد بود. اگر به دنبال جایگزین تمیزتری هستید، بسته‌های پانسمانی آماده‌ای وجود دارند که حاوی عسل نیز هستند. برای زخمهای عمیق‌تر، قبل از قرار دادن پانسمان، عسل باید در سراسر ناحیه مورد نظر قرار گیرد تا به عسل اجازه دهد به درستی روی زخم اثر بگذارد.
سوالات پرتکرار
اثر عسل روی زخم چقدر است؟
اطلاعات نشان میدهد که مصرف عسل منجر به تشکیل سریع لایه اپیتلیال و جمع شدن زخم در مرحله ترمیم میشود. درد، التهاب و دبریدمان را کاهش داده، به کنترل عفونت و کاهش زمان ترمیم زخم کمک کرده و مقرون به صرفه است.
چند بار باید پانسمان عسل را عوض کنید؟
بسته به مقدار ترشح زخم، در زخمهای با التهاب حاد، پانسمان دارای عسل پزشکی باید تا دو بار در روز تعویض گردد. بیشترین مدت زمان برای تعویض پانسمانهای حاوی عسل پزشکی اغلب هر 24 تا 48 ساعت است.
چه مدت باید عسل را روی زخم قرار دهید؟
برای زخم و مراقبت پوستی باید 24 ساعت تا 5 روز عسل را روی زخم قرار داد.
آیا عسل می‌تواند زخم را بدتر کند؟
بله. به علت قدرت اسمزی عسل، ممکن است باعث افزایش ترشحات و مایعات زخم گردد.
آیا تمامی انواع عسل‌ها برای ترمیم زخم مناسب هستند؟
بیش از 300 نوع عسل وجود دارند. انواع مختلف عسل بسته به میزان پراکسید و تاثیر آن بر اسمولاریته و اسیدیته، قدرت و ماهیت ضد باکتریایی متفاوتی دارند.
آیا عسل تاریخ انقضا دارد؟
در کل، عسل تاریخ انقضا ندارد، اما اگر آلوده یا نادرست مصرف گردد، ممکن است اتفاق بدی روی دهد. اگر کپک قابل مشاهده‌ای در عسل دیدید، یا اگر بوی تخمیر شدن داد، باید آن را دور بیاندازید.
