بدن ما، یک ساختار بسیار پیچیده و فوق‌‌العاده است و نحوه بهبودی زخم‌ها در بدن، نشان دهنده عملکرد پویای ترمیم در بدن است؛ این سیستم همراه با محصولات مناسب برای ترمیم زخم‌ها، می‌توانند راه‌حلی برای جایگزینی بافت‌های از دست رفته و آسیب دیده بدن باشند. البته اگر زخم مزمن شده، عفونت کرده و یا یک زخم حاد سوختگی باشد، روند ترمیم زخم در بدن، متفاوت است. در این مقاله، چهار مرحله طبیعی بهبود زخم‌ها و تفاوت این مراحل، در زمانی که زخم عفونت کرده و یا یک زخم حاد سوختگی باشد را بررسی خواهیم کرد. همچنین کلیه عوامل تاثیر گذار بر بهبود زخم را ذکر می‌نمائیم.
مراحل بهبود یا ترمیم زخم
روند ترمیم زخم‌ها، بسیار سازمان یافته است و چهار مرحله را دنبال می‌کند، مراحل هموستاز، التهاب، تکثیر و بلوغ. با اینکه این مراحل ترمیم زخم، پشت سرهم صورت می‌گیرند، اما بر اساس شرایط جسمانی و محیطی بیمار، روند بهبود زخم ممکن است بهتر و یا بدتر شود. بهبود زخم، چهار مرحله دارد که عبارتند از:
مرحله اول: هموستاز
در مرحله هموستاز، زخم با لخته شدن خون، بسته می‌شود. مرحله هموستاز، در زمانی که زخم خونریزی دارد آغاز می‌گردد. در اولین قدم در هموستاز، رگ‌های خونی منقبض می‌شوند تا خونریزی را کاهش دهند.
در قدم بعدی، پلاکت‌های موجود در خون، با چسبیدن به یکدیگر، شکاف دیواره رگ آسیب دیده را می‌بندند و در نهایت، پلاکت‌ها با رشته‌های فیبری با قدرت به یکدیگر متصل شده و زخم را بسته و باعث انعقاد خون می‌گردند.
مرحله هموستاز در بهبود زخم‌ها، خیلی به سرعت انجام می‌شود. چند ثانیه بعد از پارگی دیواره رگ خونی، پلاکت‌ها به سرعت به سطح زیر غشای داخلی رگ می‌چسبند و بعد از شصت ثانیه رشته‌های فیبری شروع به اتصال می‌کنند. هنگامی که ساخت شبکه فیبری آغاز می‌گردد، خون به علت آزادسازی پروترومبین و مواد منعقد کننده از مایع به حالت ژلی تغییر حالت می‌دهد.
با ایجاد لخته خون، سلول‌های خونی و پلاکت‌ها در محل زخم محبوس می‌شوند. تشکیل لخته خون در مراحل ترمیم زخم بسیار مهم است؛ اما اگر این لخته خون از دیواره رگ جدا شده و وارد جریان خون شود، خطرناک است و ممکن است باعث آمبولی ریه، سکته مغزی و یا حمله قلبی گردد.
مرحله دوم: التهاب
مرحله دوم ترمیم زخم، التهاب است؛ این مرحله بعد از آسیب دیدن رگ‌های خونی و نشت ترنزودات (آب، نمک و پروتئین) آغاز شده و باعث تورم موضعی آن ناحیه می‌شود. التهاب ناحیه آسیب دیده، هم جلوی خونریزی را می‌گیرد و هم مانع عفونت می‌شود.
تجمع مایعات، در هنگام التهاب، باعث می‌شود که سلول‌های ترمیم کننده بتوانند به سمت محل زخم حرکت کنند. در مرحله التهاب، پاتوژن‌ها، باکتری‌ها و سلول‌های تخریب شده، از محل زخم خارج می‌شوند.
در این مرحله از بهبود زخم، گلبول‌های سفید، فاکتورهای رشد، مواد مغذی و آنزیم‌ها در ناحیه‌آسیب دیده، تورم، گرما، درد و قرمزی ایجاد می‌کنند. ایجاد التهاب، یک مرحله طبیعی، در مسیر بهبودی زخم است؛ اما در صورتی که التهاب افزایش پیدا کند و یا یک مدت طولانی ادامه پیدا کند، مشکل ساز خواهد بود.
مرحله سوم: تکثیر
سومین مرحله، تکثیر است و زمانی آغاز می‌شود که زخم پاک شده و باید پر شود و روی آن پوششی ایجاد گردد.
مرحله تکثیر، دارای سه فاز مجزا است: ۱) پر کردن زخم ۲) جمع کردن حاشیه زخم ۳) پوشاندن زخم
در مرحله اول، بافت جدیدی به رنگ قرمز براق در محل زخم ایجاد شده و زخم را با بافت همبند پر می‌کند، سپس رگ‌های خونی جدیدی در این ناحیه تشکیل می‌شوند. در مرحله دوم، حاشیه اطراف زخم جمع شده و به سمت وسط زخم، کشیده می‌شود. در مرحله سوم، سلول‌های مخاطی از بستر زخم و یا حاشیه آن تولید می‌شوند و در بستر زخم به صورت جهشی، حرکت می‌کنند و زخم را کاملا با سلول‌های مخاطی می‌پوشانند. معمولا مرحله تکثیر، بین ۴ تا ۲۴ روز طول می‌کشد.
مرحله چهارم: بلوغ
مرحله بلوغ، مرحله بازسازی زخم است. در این مرحله، کلاژن از نوع ۳ به نوع ۱ تغییر شکل داده و کلاژن‌سازی افزایش می‌یابد و زخم به طور کامل بسته می‌شود. پس از این مرحله، سلول‌هایی که نقش خود را در ترمیم زخم ایفا کرده‌اند و دیگر نیازی به آن‌ها نیست، به طور برنامه ریزی شده، دفع می‌شوند. در مرحله تکثیر، کلاژنی که ایجاد شده است، به شکل به هم ریخته قرار می‌گیرد و بافت زخم، ضخیم می‌شود.
در مرحله بلوغ، کلاژن‌ها در امتداد یک خط قرار می‌گیرند و آب بافت دوباره جذب می‌شود تا فیبرهای کلاژن بتوانند به هم نزدیکتر شده و به هم متصل گردند. ایجاد پیوند متقاطع در کلاژن‌ها ضخامت بافت زخم را کم می‌کند و همچنین پوست ناحیه زخم را تقویت می‌کند.
مرحله بازسازی یا بلوغ، از ۲۱ روز بعد از آسیب، آغاز می‌شود و ممکن است تا یک سال و یا بیشتر، ادامه پیدا کند. حتی با وجود پیوند متقاطع کلاژن‌ها، نواحی بهبود یافته زخم، ضعیف‌تر از پوست سالم هستند و تنها ۸۰ درصد از استحکام کششی پوست سالم را دارند. زخم هایپرتروفیک در اثر تولید بیش از حد کلاژن، در این مراحل، بوجود می‌آید.
مدت زمان بهبودی زخم
به طور کلی، زخم‌ها پس از ۴ تا ۶ هفته بهبود پیدا می‌کنند و بیشتر زخم‌ها بعد از حدود ۳ ماه، ترمیم می‌شوند. در صورتی که زخم شما، یک بریدگی بزرگ و عمیق باشد؛ اگر پزشک آن را بخیه بزند، زخم زودتر بهبود می‌یابد. بخیه زدن زخم، ناحیه‌ای که بدن باید آن را ترمیم کند را کوچک‌تر می‌کند. همچنین اگر روی زخم را پانسمان کنید تا زخم خشک نشود، زودتر التیام پیدا می‌کند. به علاوه پانسمان کردن، زخم را تمیزتر نگه می‌دارد.
مراحل بهبود زخم عفونی
مرحله التهاب، در بهبود زخم، بسیار ضروری است. در این مرحله، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها، سلول‌های پروتئینی خاصی را آزاد می‌کنند و روند التهاب را سریعتر می‌کنند. اگر باکتری وارد زخم شود، این فرآیند، مداخله کرده و باعث طولانی شدن مرحله التهاب می‌گردد و زخم مزمن می‌شود.
اگر مرحله التهاب، بیش از حد طولانی شود، مانع از شروع مرحله تکثیر می‌گردد و تا زمانی که این وقفه برطرف نشود، مرحله بازسازی و بلوغ اصلاً آغاز نمی‌شود. برای رفع عفونت زخم، انجام یک آزمایش کشت زخم و مصرف آنتی بیوتیک‌های سیستمیک، مورد نیاز است. توجه داشته باشید که اگر جراحی داشته‌اید، احتمال عفونی شدن زخم‌ها و بریدگی‌های محل جراحی، زیاد است و همین امر، بر زمان بهبودی زخم تاثیر می‌گذارد.
مراحل بهبود زخم مزمن (زخم دیابتی یا زخم بستر)
زخم پای دیابتی و زخم بستر جزو زخم‌های مزمن هستند. این زخم‌ها عوامل مشابهی برای ایجاد عارضه دارند مانند فشار زیاد و اختلال در عروق؛ و در هر دوی این زخم‌ها، نوروپاتی، آسیب و بدشکلی اندام نیز مشاهده می‌شود.
در بیماران مبتلا به دیابت، روند طبیعی ترمیم زخم‌ها متوقف شده و باعث آسیب رسیدن به بافت، عفونت مداوم و مشکلات عروق محیطی می‌گردد. زخم‌های دیابتی در مرحله التهاب مزمن باقی می‌مانند و مرحله تکثیر و بازسازی را آغاز نمی‌کنند، بنابراین روند طبیعی بهبود زخم، مختل می‌شود.
به همین دلیل، زخم‌های دیابتی با تاخیر در بهبود مواجه بوده و معمولاً با عفونت‌های ناشی از اختلال در بازسازی سلولی و کاهش سطح فاکتور رشد درون‌زا همراه هستند و این امر زخم‌های دیابتی مزمن و غیرقابل التیام را می‌سازد. اگر عفونت زخم‌های دیابتی شدید‌تر شود، ممکن است منجر به قطع عضو گردد.
مراحل ترمیم زخم سوختگی
قبل از سوختگی، سیستم گردش خون روندی یکنواخت دارد تا رگ‌های خونی، مقدار کافی اکسیژن و مواد مورد نیاز را به بافت‌ها برساند. هنگامی که در اثر سوختگی، به بافت‌ها آسیب می‌رسد، مرحله هموستاز خود به خود حذف می‌شود و این امر با تجمع مایع در بافت، ایجاد التهاب و اختلال در اکسیژن رسانی همراه است.
در اثر سوختگی، رگ‌های خونی آسیب می‌بینند، در نتیجه هیچ خونی در زخم سوختگی دیده نمی‌شود؛ به همین دلیل، در روند بهبود زخم سوختگی، مرحله هموستاز وجود ندارد. بنابراین، برای بهبود زخم سوختگی، باید سه مرحله دیگر، پشت سرهم انجام شوند یعنی، التهاب، تکثیر و بلوغ.
نقش اصلی در بهبود زخم‌ها را سیستم ایمنی بدن بیمار ایفا می‌کند. واکنش سیستم ایمنی بدن، بلافاصله بعد از سوختگی، شامل هجوم واسطه‌های بیولوژیکی، التهاب و عوامل رشد است.
عواملی که بر بهبودی زخم اثر می‌گذارند.
عوامل زیادی وجود دارند که می‌توانند بهبودی زخم را مختل کنند، مانند یکپارچگی پوست به دلیل سن و یا درمان‌های پزشکی، داروها، عفونت‌ها، تغذیه، آبرسانی بدن، سبک زندگی، بیماری‌های زمینه‌ای، و مراقبت‌های قبل و بعد از جراحی‌ها.
عوامل مرتبط با داروها، سبک زندگی و بیماری‌ها عبارتند از:
- دیابت: یکی از عوارض شایع دیابت، نوروپاتی محیطی است که باعث ایجاد زخم پای دیابتی می‌گردد. بیماری دیگر، اختلال در خونرسانی در اثر بیماری سرخرگ محیطی است. هر دوی این بیماری‌ها، باعث اختلال در مرحله تکثیر ترمیم زخم شده و سرعت بهبودی را کم می‌کند.
- چاقی: چاقی، احتمال اختلال در خونرسانی و اکسیژن رسانی به بافت‌ها را افزایش می‌دهد و ممکن است باعث کندی بهبودی و یا مرگ بافتی گردد.
- نکروز: مرگ بافتی، یکی از عواملی است که مانع از ترمیم زخم‌ها می‌شود؛ و برای ادامه روند بهبودی باید عمل دبریدمان، یا برداشتن بافت مرده انجام گردد.
- تغذیه نامناسب: سوء‌تغذیه و دریافت مقدار ناکافی پروتئین‌ها، باعث کاهش در تولید رگ‌های خونی، کلاژن و فیبروبلاست می‌شود و روند ترمیم زخم را کند می‌نماید.
- NSAIDها (داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی): مکانیسم کاهش درد توسط NSAIDها از طریق مهار PGE2، که یک عامل التهابی است انجام می‌شود و ثابت شده است که NSAIDها از طریق توقف تولید عروق، سرعت بهبود زخم را کاهش می‌دهند. همچنین، NSAIDها، اگر در مرحله تکثیر مصرف شوند، تشکیل بافت اسکار را افزایش می‌دهند.
- استروئیدها: مصرف استروئیدها، به دلیل اثر ضدالتهابی آن‌ها و سرکوب کردن سیستم ایمنی بدن، باعث کاهش تولید کلاژن و فیبروبلاست‌ها می‌شود و از ترمیم زخم جلوگیری می‌کند.
- پرتودرمانی: پرتوهای یونیزه در هنگام عبور از بافت‌ها، به سلول‌های اپیتلیال آسیب می‌رسانند و باعث تجزیه بافتی پوست و کند شدن روند بهبودی زخم‌ها می‌گردد.
- شیمی درمانی: مواد شیمی درمانی، با ایجاد تاخیر در مرحله التهاب بهبود زخم و کم کردن تولید کلاژن بر بهبود زخم تأثیر می‌گذارند.
- سیگار کشیدن: نیکوتین موجود در سیگار با ایجاد انقباض در عروق، جریان خون را مختل می‌کند؛ همچنین سیستم ایمنی بدن را ضعیف کرده و در نتیجه منجر به افزایش احتمال عفونی شدن زخم می‌گردد.
- الکل: مصرف الکل، منجر به کاهش عملکرد سیستم ایمنی بدن می‌شود؛ علاوه‌براین، با کاهش تولید عروق و تشکیل کلاژن، بهبود زخم را مختل می‌کند و با تشکیل بافت اسکار ضعیف، سرعت کلی بهبودی را کاهش می‌دهد.
شما می‌توانید با افزودن مکمل‌هایی مانند روی و ویتامین C، بر فرآیند بهبود زخم تأثیر مثبتی بگذارید.
سؤالات متداول
سیگار کشیدن در کدام مرحله از بهبود زخم تاثیر منفی می‌گذارد؟
به دلیل اینکه تحقیقات نشان داده است که سیگار کشیدن، احتمال عفونی شدن زخم را افزایش می‌دهد، برای تمام مراحل بهبودی زخم مضر است؛ بنابراین توصیه می‌کنیم تا زمانی که زخم شما، به طور کامل بهبود نیافته است از سیگار کشیدن خودداری کنید.
آیا نوشیدن الکل منجر به اختلال در روند بهبود زخم می‌شود؟
بله. مصرف الکل بر مرحله تکثیر بهبودی تأثیر منفی گذاشته و در تولید کلاژن و بسته شدن زخم اختلال ایجاد می‌کند.
چه مدت طول می‌کشد تا زخم‌های عمیق کاملا بهبود یابند؟
زخم‌ها و جراحات عمیق، چند هفته و یا چند ماه طول می‌کشد تا کاملا” ترمیم شوند؛ و ممکن است برای جلوگیری از باقی ماندن جای زخم و عوارض دیگر، نیاز به بخیه زدن و سایر درمان‌های پزشکی داشته باشید.
زخم التیام یافته چه رنگی دارد؟
بافت پوست سالم صورتی رنگ است و نشان دهنده بهبودی است. بافت ناسالم پوست، به رنگ قرمز تیره است، و معمولا” در هنگام تماس خونریزی می‌کند و ممکن است نشان دهنده وجود عفونت در زخم باشد.
در کدام مرحله از روند بهبود زخم، باید پانسمان را باز کرد؟
هنگامی که زخم، دلمه بست، دیگر نیازی به پانسمان کردن آن نیست زیرا دلمه بستن زخم، به عنوان یک محافظ عمل می‌کند. زخم را تمیز کنید، اما مراقب باشید تا به طور تصادفی دلمه را جدا نکنید.
عوارض زخم‌های مزمن چیست؟
عوارض ناشی از زخم‌های مزمن، شامل عفونت موضعی و آسیب بافتی است که منجر به ایجاد جای زخم دائمی می‌شود. عفونت‌های شدید ناشی از زخم‌های مزمن، ممکن است که منجر به قطع عضو، عفونت در سراسر بدن (سپسیس) و مرگ شود.
علت ایجاد زخم مزمن چیست؟
زخم‌های مزمن معمولاً در اثر بیماری‌های زمینه‌ای که بر توانایی ترمیم طبیعی بدن، تأثیر منفی می‌گذارند، ایجاد می‌شوند. سوء تغذیه، دیابت، بی تحرکی، گردش خون ضعیف و عفونت، مشکلات متداولی هستند که باعث تاخیر در بهبود زخم‌ها می‌شوند.
