نقش پانسمان زخم این است که شرایط بهینه‌ای را برای ترمیم زخم فراهم کند و در عین حال از زخم در برابر سانحه و آسیب بیشتر و حمله میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا محافظت کند. دیگر نکته مهم درباره پانسمان زخم این است که بتوان به راحتی آن را باز کرد تا از آسیب دیدگی بیشتر سطح زخم هنگام تعویض پانسمان جلوگیری شود. در این مقاله نحوه پانسمان کردن زخم را بررسی می‌کنیم. سپس انواع پانسمان را معرفی خواهیم کرد.
نحوه پانسمان زخم
پانسمان کردن مناسب زخم یکی از مقدماتی‌ترین و اصلی‌ترین تکنیک‌های کمک‌های اولیه است. فرایند پانسمان زخم، صرف‌نظر از اندازه یا شدت آسیب‌دیدگی، یکسان است.
بریدگی‌ها و خراش‌های کوچک را می‌توان در خانه درمان کرد، اما بهترین راهکار برای پانسمان مناسب زخم این است که فوراً به پزشک یا متخصص زخم مراجعه کنید. زخمهای بزرگ‌تر را باید تا زمان دسترسی به کمک پزشکی پانسمان کرد. تمیز نگه داشتن زخم حیاتی است.
سه اصل پایه برای مراقبت از زخم یا پارگی را در ادامه برای‌تان توضیح می‌دهیم.
جلوی خونریزی را بگیرید
تماس با خون دیگران با خطرهایی مانند انتقال بیماری‌های خاص همراه است. اگر ممکن بود نکته‌های احتیاطی همگانی را رعایت کنید و از تجهیزات محافظتی فردی استفاده کنید.
سپس خونریزی را ارزیابی کنید. کمی خونریزی اشکالی ندارد، چون به زدودن گرد و غبار و آلاینده‌های دیگر از زخم کمک میکند. اما خونریزی شدید خطرناک است.
در شرایط زیر با اورژانس تماس بگیرید:
- خون قرمز روشن یا فواره زدن خون
- وجود زخم سوراخ شدگی روی سر، گردن، قفسه سینه، شکم، لگن یا پشت بدن که عمیق‌تر از 2.5 سانتی متر باشد.
- زخم سوراخ شدگی عمیق روی بازو که بالاتر از آرنج باشد.
- زخم سوراخ شدگی عمیقی که روی پا بالاتر از زانو باشد.
هر کاری که می‌توانید برای بند آمدن خونریزی انجام بدهید.
محل زخم را تمیز کنید
- زخم را با آب جاری تمیز کنید.
- پوست دور موضع آسیب دیده را با صابون بشویید. اگر صابون وارد زخم شد، نگران نشوید. البته ورود صابون به زخم احتمالاً باعث سوزش و تحریک بافت زخمی میشود.
- زخم را کاملاً آب بکشید تا آلودگی و صابون از روی آن پاک شود.
- ذرات گیر کرده در زخم، مانند شن و ماسه یا خرده شیشه، را با موچین بیرون بیاورید.
استعمال پماد آنتی‌بیوتیک برای التیام یافتن زخم ضروری نیست. با این حال پماد آنتی‌بیوتیک درد زخمهای همراه با کنده شدن پوست مانند خراش و ساییدگی را کاهش می‌دهد.
استفاده از پراکسید هیدروژن نیز برای تمیز کردن زخم ضروری نیست و ممکن است مضر نیز باشد. کنش حباب‌سازی پراکسید هیدروژن موجب تولید گاز اکسیژن میشود و مقدار اکسیژن بیشتر از حدی میشود که خون می‌تواند تحمل کند. این وضعیت به آمبولی گاز منتهی میشود که می‌تواند جان بیمار را به خطر بیاندازد.
محل زخم را بپوشانید
- زخم را فقط در صورتی بپوشانید که احتمال تماس پیدا کردنش با لباس یا آلودگی وجود داشته باشد.
- باند چسبی ساده‌ترین راه برای پوشاندن پارگی‌های و خراش‌های جزئی است.
- بریدگیهای با طول کمتر از 2 سانتی‌متر را می‌توان با پانسمان پروانه‌ای بست.
- اگر لبه‌های زخم به راحتی کنار هم قرار نگیرد، زخم نیاز به بخیه دارد.
انواع پانسمان زخم
از آن جا که ماهیت زخم با توجه به عامل‌های متعددی تعیین میشود، گونه‌های بسیاری از پانسمان‌های تخصصی (بانداژهای تخصصی) تولید میشود. شماری از عامل‌های تعیین کننده ماهیت زخم عبارت است از:
- نوع پوست
- اندازه و نوع زخم
- محل زخم
- شدت زخم
- سن بیمار
متداول‌ترین پانسمان‌های زخم را در ادامه معرفی می‌کنیم.
پانسمان گاز یا گاز استریل
گاز یا باند پارچه‌ای پرکاربردترین نوع پانسمان است و امروزه به راحتی در دسترس است. گاز استریل از ابریشم بافته شده یا بافته نشده، لینن، پلی‌استر، ریون یا کتان تولید میشود و به همین دلیل نشت‌پذیری بالایی دارد.
گاز استریل غیر مسدود کننده است، یعنی این که روی پوست را مهر و موم نمی‌کند و اجازه می‌دهد که خون، آب و هوا به راحتی از پانسمان عبور کند. پانسمان با گاز استریل به خوبی به خشک شدن زخم کمک میکند و به این ترتیب ترشح زخم یا مایعی را که از زخم خارج میشود، به حداقل می‌رساند.
پانسمان آلژینات (آلژینات کلسیم)
پانسمان آلژینات از الیاف جلبک دریایی قهوه‌ای و سدیم تشکیل میشود و به همین دلیل زیست تجزیه‌پذیر است. میزان جذب آلژینات کلسیم 20 برابر وزنش است. قدرت جذب بالا، آلژینات را به انتخابی ایده‌آل برای مکیدن و جذب رطوبت از زخم تونلی عمیق تبدیل میکند. آلژینات نیز مانند هیدروکلوئید با ترشحات زخم واکنش می‌دهد و ماده ژل مانندی را ایجاد میکند که ترمیم سریع‌تر زخم را ممکن می‌سازد.
این ژل محیط مرطوب بسته‌ای را ایجاد میکند که بعضی باکتری‌ها را گیر می‌اندازد. وقتی ژل را برمی‌دارید، با بوی ناخوشایند این باکتری‌های واکنش دهنده مواجه می‌شوید که البته به سادگی می‌توان آن را با شستشو از بین برد. این بو گاهی با عفونت اشتباه گرفته میشود. این پانسمان نفوذپذیر و غیرانسدادی غالباً به کمک پانسمان دیگری نیاز دارد و پانسمان دیگری مانند گاز استریل باید آن را بپوشاند.
پانسمان فوم
پانسمان فومی نوع رایج دیگری از پانسمان‌های تخصصی است. فوم از فوم پلیمری، معمولاً پلی‌یورتان تهیه و به صورت ورقه‌ای یا شکل‌های دیگر عرضه میشود. پانسمان فومی سلول‌های بازی دارد که مایعات را در خود نگه می‌دارد و در نتیجه قدرت جذب پانسمان را بالا می‌برد. البته میزان جذب پانسمان فومی به ضخامت و ترکیب فوم بستگی دارد.
فوم مایعات اضافی را جذب میکند و در عین حال زخم را مربوط نگه می‌دارد، در نتیجه زخم سریع‌تر ترمیم میشود. ماهیت بسیار نرم فوم به محافظت از آسیب دیدگی کمک میکند و از آن در برابر صدمات بیشتر محافظت میکند. پانسمان فومی گاهی به صورت آغشته شده به محلول‌های خاص یا ترکیب شده با مواد دیگر عرضه میشود. بعضی پانسمان‌های فومی لبه چسبناک دارد. همچنین پانسمان فومی غالباً پوششی از فیلم محافظ شفاف دارد که از ورود باکتری‌ها جلوگیری میکند و در عین حال ورود بخار آب را ممکن می‌سازد.
پانسمان فیلم شفاف
پانسمان فیلم شفاف ورقه نازک و شفافی از جنس پلی‌یورتان است که یک سمت آن پوشش چسبناکی دارد که به پوست می‌چسبد. پوشش چسبی به پوست خشک دور موضع آسیب دیده می‌چسبد، اما به دلیل واکنشی که با ترشحات زخم دارد، به خود زخم نمی‌چسبد.
پانسمان فیلم شفاف به دلیل نازک و منعطف بودن یکی از راحت‌ترین انواع پانسمان است. خاصیت کشسانی بالای فیلم شفاف موجب میشود که پانسمان به راحتی خم شود و شکل انحناهای طبیعی بدن را به خود بگیرد.
پانسمان هیدروکلوئید
پانسمان هیدروکلوئیدی از ذرات کلوئیدی آب دوست، مانند ژلاتین، پکتین و سلولز، تشکیل میشود. این مواد پانسمان را منعطف می‌سازند و در نتیجه استفاده از آن را برای انواع پوست راحتتر می‌کنند. پشت پانسمان زخم محکم است و از فیلم یا فوم چسب‌دار تشکیل میشود. بنابراین در پانسمان هیدروکلوئیدی هوا جریان ندارد. استفاده از پانسمان هیدروکلوئیدی راحت است. این نوع پانسمان محیط بسته و مرطوبی را ایجاد میکند که به تمیز نگه داشتن زخم، پیشگیری از عفونت و تسریع فرایند ترمیم کمک میکند.
پانسمان هیدروژل
از پانسمان هیدروژل با هدف تسکین زخم، کاهش درد، کمک به ترمیم و مقابله با عفونت استفاده میشود. پانسمان هیدروژل از 80 تا 99 درصد آب یا گلیسیرین تشکیل میشود تا زخم خشک از رطوبت بیشتری برخوردار شود.
هیدروژل با افزودن رطوبت به زخم، به واسطه تجزیه بافت خشک و مرده و کمک به رشد سلولی موجب ترمیم سریع‌تر زخم میشود. پانسمان هیدروژل نمی‌تواند مقدار زیادی مایعات جذب کند و به همین دلیل برای بسیاری از آسیب دیدگی‌ها مناسب و مؤثر نیست.
پانسمان کلاژن
پانسمان کلاژن کمی با اکثر پانسمان‌ها متفاوت است، چون مانند پوست دوم موقت عمل میکند. داشتن این پوست دوم به تجمع، رشد و پایدار شدن سلول‌های جدید کمک میکند.
ترمیم زخم بدون داشتن چنین پانسمانی، مدت بسیار بیشتری طول می‌کشد. به علاوه کلاژن به زدودن بافت مرده، تشکیل رگ‌های خونی جدید و سفت شدن لبه‌های زخم کمک میکند.
نقش پانسمان زخم در مدیریت زخم
نقش پانسمان زخم این است که شرایط بهینه‌ای را برای ترمیم زخم مهیا کند و در عین حال از زخم در برابر آسیب دیدگی بیشتر و حمله میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا محافظت کند. ضمناً لازم است که بتوان پانسمان را بدون ایجاد آسیب دیدگی بیشتر باز کرد تا سطح زخم حین تعویض پانسمان بیشتر آسیب نبیند.
برای جدی‌ترین زخم‌ها مانند سوختگی و زخمهای مزمنی که مقدار زیادی ترشحات دارند، عموم پزشکان معتقداند که ترمیم زخم به روش مرطوب نقش مهمی در درمان مؤثر دارد.
مرطوب نگه داشتن بستر زخم برای جلوگیری از مرگ سلول‌ها در اثر خشک شدن و ایجاد محیطی مطلوب برای تکثیر فیبروبلاست ضروری است. به علاوه مرطوب نگه داشتن بستر زخم تشکیل مجدد بافت پوششی را از طریق مهاجرت کراتینوسیت‌ها از لبه‌های زخم در سطح بافت التیامی و دانه‌دار تازه تشکیل شده ممکن می‌سازد.
با این حال مهم است که تعادل را در میزان رطوبت حفظ کرد، چون وجود مایعات اضافی در زخم کلونیزاسیون باکتری‌های زخم را افزایش می‌دهد و با خیس و نرم کردن بافت سالم اثر نامطلوبی بر ناحیه اطراف زخم می‌گذارد. بنابراین انتخاب پانسمان مناسب با توجه به نوع زخم برای حفظ میزان رطوبت بهینه جهت ترمیم زخم بسیار مهم است.
با این توصیف اهداف کلی پانسمان زخم به شرح زیر است:
- کاهش درد
- اعمال فشار برای متوقف شدن خونریزی
- محافظت از زخم در برابر عامل‌های محیطی
- محافظت از زخم در برابر کثیف شدن ناشی از تماس با مایعات بدن یا پسماندها
- بی‌حرکت نگه داشتن بخش آسیب دیده
- کمک به ترمیم و جوش خوردن زخم
زمان تعویض پانسمان زخم
تعویض پانسمان زخم در فواصل زمانی مناسب برای مراقبت از زخم در حال التیام بسیار مهم است. حفظ محیط بهینه در زیر پانسمان حیاتی است، چون ایجاد چنین شرایطی به بدن کمک میکند که فرایند طبیعی التیام بخشی‌اش را بدون مشکل ادامه بدهد.
پانسمان زخم معمولاً یک تا سه بار در هفته عوض میشود. پانسمان را تا جایی که ممکن است باز نکنید یا آن را در زمان توصیه شده باز کنید.
در شرایط زیر لازم است که پانسمان زخم را فوراً عوض کنید:
- اگر مشاهده کردید که مایعات در حال نشت از لبه پانسمان است.
- اگر پانسمان کنده شد.
نحوه تعویض پانسمان زخم
یکی از سؤالات مهم درباره پانسمان زخم روش تعویض پانسمان است. بررسی اولیه زخم و پانسمان کردنش معمولاً در بیمارستان یا کلینیک زخم انجام میشود، اما بیماران عموماً تمایلی برای مراجعه مجدد به بیمارستان ندارند. با این حال اگر زخم‌تان حاد یا جدی است، بهترین کار این است که به متخصص زخم مراجعه کنید و از ایشان بخواهید که پانسمان را عوض کنند.
در هر حال اطلاع داشتن از روش تعویض پانسمان زخم می‌تواند مفید باشد. بنابراین نحوه تعویض پانسمان زخم را در این بخش برای‌تان توضیح می‌دهیم.
دست‌های خود را ضد عفونی کنید
- دست‌های‌تان، به‌خصوص بین انگشتان و کف دست‌ها، را به طور کامل به مدت 20 ثانیه با آب و صابون بشویید.
- نکته مهم: دست‌ها را با حوله تمیزی خشک کنید.
- دستکش یک‌بار مصرف بپوشید یا از محلول ضدعفونی‌کننده دست استفاده کنید.
پانسمان قدیمی را از روی زخم بردارید
- از بالای پانسمان شروع کنید. پوست را نگه دارید و لبه پانسمان را از پوست جدا کنید. این کار را به آرامی انجام بدهید و در صورت لزوم از آب ولرم برای راحتتر جدا کردن پانسمان استفاده کنید.
- پانسمان جدا شده از زخم و دستکش‌ها را با هم در یک کیسه بگذارید.
زخم را تمیز کنید
- یک جفت دستکش یک‌بار مصرف جدید بپوشید.
- اگر از آب ولرم استفاده می‌کنید، گاز را مرطوب کنید. ابتدا پوست دور زخم را تمیز کنید.
- سپس گاز پانسمان جدیدی بردارید و زخم را از داخل به خارج تمیز کنید. اگر زخم را در حمام تمیز می‌کنید، دوش آب ولرم را در صورت لزوم روی زخم بگیرید و زخم و پوست دورش را با آب و گاز پانسمان تمیز کنید.
- وقتی شستشوی زخم تمام شد، پوست دور زخم را با احتیاط با زدن ضربات ملایم گاز پانسمان خشک کنید. گاز استفاده شده را در کیسه بیاندازید. زخم را معاینه کنید؛ ظاهر، بو یا حس زخم متفاوت است؟ می‌توانید از زخم عکس بگیرید و برای پرستار بفرستید.
پانسمان جدید را روی زخم قرار دهید
- دست‌ها را بشویید و یک جفت دستکش جدید بپوشید یا محلول ضدعفونی کننده به دست‌های‌تان بزنید.
- پانسمان را از بسته‌اش دربیاورید و پوشش محافظ را تا نیمه پانسمان بکنید.
- بخشی را که دیگر پوشش محافظ ندارد، روی زخم و پوست اطرافش بگذارید.
- نیمه دیگر لایه محافظ را از روی پانسمان جدا کنید و مطمئن شوید که پانسمان روی زخم را پوشانده است.
نکاتی تکمیلی
رعایت توصیه‌های زیر برای کمک به ترمیم زخم در زمان استفاده از پانسمان ضروری است:
- ترک سیگار
- کنترل قند خون
- افزایش مصرف پروتئین
- باز نگذاشتن زخم
پرسش‌های پرتکرار
پانسمان زخم عفونی را هر چند وقت یک‌بار باید عوض کرد؟
اگر زخم عفونی یا مزمن باشد، پانسمان احتمالاً باید در فواصل زمانی کوتاه‌تر عوض شود تا مقدار بیشتری از باکتری‌ها و ترشحات از بستر زخم زدوده شود.
می‌توانم قبل از پانسمان کردن روی زخم باز بتادین بریزم؟
خیر، نباید روی زخم باز بتادین بریزید، هر چند بسیاری از مردم به اشتباه فکر می‌کنند که این کار درست است.
بهتر نیست که برای پانسمان زخمهای کوچک، به جای پوشاندن آنها، آنها را باز گذاشته تا در هوای تازه خشک شوند؟
خیر، این فکر اشتباه است که باز گذاشتن خراشها و بریدگیهای کوچک به ترمیم سریعترشان کمک میکند. کاملاً برعکس است. زخم پوشیده شده به روش مؤثرتری ترمیم میشود و خطر عفونت کردنش کمتر است.
اگر فراموش کنم پانسمان زخم را عوض کنم، چه اتفاقی میافتد؟
به محض این که یادتان افتاد، پانسمان را عوض کنید. هنگام باز کردن پانسمان مراقب باشید، چون ممکن است پانسمان به زخم چسبیده یا گیر کرده باشد. پانسمان چسبیده را با آب کافی، سرم سالین (آب نمک) معمولی یا محلول شستشوی زخم خیس کنید تا راحتتر و بدون ایجاد درد جدا شود.
اشکالی ندارد زخمم زیر دوش خیس شود؟
خیر، البته به شرطی که بخیه، استیپل یا استخوان مشخص نداشته باشید یا پزشک توصیه دیگری نکرده باشد. حتماً قبل از دوش گرفتن یا دراز کشیدن در وان از پزشک اجازه بگیرید. اگر لازم است زخم را خشک نگه دارید، زخم را حین استحمام با کیسه زباله یا نوع دیگری از پلاستیک بپوشانید تا خیس نشود. معمولاً نباید زخم را در آب غوطه‌ور کنید و بگذارید آب بکشد.
اگر پوستم خشک باشد، می‌توانم لوسیون روی پوست زخمی بزنم؟
بله، احتمال متلاشی شدن پوست مرطوب کمتر است. اما لوسیون پوستی روی زخم نزنید. اگر پوستتان زخم و باز شده است، از پزشک بخواهید که محصول مناسب را به شما معرفی کنند. بهترین لوسیون‌ها آن‌هایی هستند که فاقد رنگدانه یا رایحه هستند.
پرتوهای نور خورشید یا لامپ خورشیدی به ترمیم بهتر پوست کمک میکند؟
خیر، نور خورشید بستر زخم را خشک میکند، حال آن که هدف مرطوب نگه داشتن بستر زخم است. به علاوه ممکن است پوست بسوزد و به مشکلات دیگری دامن بزند.
تغییر رنگ پوست پس از پانسمان زخم چه معنایی دارد؟
بعضی تغییرات پوستی خطرناک نیست، اما بعضی مانند سرخ شدن پوست می‌تواند نشانه وجود مشکل باشد. پوست دور زخم را هر روز بررسی کنید و مراقب ایجاد تغییرات باشید. اگر با هر گونه تغییر، به‌خصوص سرخ شدن پوست مواجه شدید، فوراً به پزشک اطلاع بدهید.
