کزاز نوعی بیماری خطرناک سیستم عصبی است که توسط یک باکتری تولید کننده سم ایجاد شده و باعث انقباض غیرارادی عضلات به‌خصوص عضلات فک و گردن می‌شود و به طور عمومی به آن قفل‌شدگی فک نیز می‌گویند. موارد شدید کزاز می‌تواند کشنده باشد. این بیماری هیچ درمانی ندارد و روش‌های درمانی آن شامل کم‌کردن و مدیریت علائم آن تا زمان برطرف‌شدن اثر سم می‌شود.
کزاز چیست؟
کزاز نوعی عفونت باکتریایی است که باعث قفل شدن ماهیچه‌های گردن و فک می‌شود. ممکن است بعد از ابتلا به کزاز در تمامی اندام‌های بدن خود دچار اسپاسم شوید. این بیماری توسط باکتری به نام کلستریدیوم تتانی به وجود می‌آید. اسپورهای (تخم‌های میکروب) باکتری کزاز در تمامی نقاط محیط اطراف ما از جمله خاک، گرد و غبار و کودهای کشاورزی وجود دارند. زمانی که باکتری وارد بدن ما شود اسپورهای درون آن رشد می‌کنند. بر خلاف دیگر بیماری‌هایی که می‌توان به کمک واکسن از آن‌ها جلوگیری نمود، کزاز از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود.
نحوه انتقال بیماری کزاز
اسپورها از طریق زخم‌های پوستی وارد بدن می‌شوند. باکتری کزاز بخش‌های مشخصی از زخم‌های پوستی را آلوده می‌کنند از جمله:
- زخم‌های آلوده شده با گرد و غبار، مدفوع حیوانات و بزاق
- زخم‌هایی که حالت سوراخ‌شدگی دارند. (زخم‌های ناشی از فرو رفتن اجسامی مانند میخ و سوزن در پوست)
- گازگرفتگی حیوانات
- سوختگی
- آسیب‌های ناشی از ساییدگی پوست (آسیب‌هایی ناشی از له‌شدن و تحت‌فشار قرار گرفتن اندام‌ها).
- آسیب‌هایی با بافت مرده
در موارد نادر باکتری کزاز می‌تواند از روش‌های زیر نیز بدن فرد را آلوده نماید:
- زخم‌هایی با سطحی تمیز (زمانی که سطحی‌ترین لایه پوست آسیب می‌بیند).
- پروسه‌های جراحی
- نیش حشرات
- عفونت دندان
- شکستگی باز
- زخم‌ها و عفونت‌های مزمن
- تزریق وریدی دارو
- تزریق عضلانی
انواع بیماری کزاز
بیماری کزاز سه نوع دارد.
کزاز عمومی
کزاز عمومی رایج‌ترین نوع کزاز است. این بیماری به طور معمول با یک الگوی نزولی بروز پیدا می‌کند و اولین نشانه آن تریسموس یا قفل‌شدگی فک می‌باشد و به دنبال آن فرد دچار خشکی گردن، سختی در بلع و سفتی عضلات شکم خواهد شد.
کزاز نوزادان
کزاز نوزادی نوعی از کزاز عمومی است که فقط در نوزادان رخ می‌دهد. این بیماری بیشتر در نوزادانی که به دلیل واکسینه نبودن مادر، ایمنی غیرفعال ندارند بروز پیدا می‌کند و معمولاً به دلیل عفونت در زخم بند ناف ایجاد می‌شود. کزاز نوزادی در برخی از کشورهای در حال توسعه رایج می‌باشد.
کزاز موضعی
کزاز موضعی نوع غیر رایج بیماری کزاز می‌باشد که در آن قسمتی از بدن که دچار آسیب دیدگی شده است به صورت مداوم منقبض خواهد شد. این انقباضات برای چندین هفته ادامه خواهد داشت تا به مرور زمان برطرف شود. کزاز موضعی ممکن است قبل از کزاز عمومی رخ دهد؛ اما به طور معمول خفیف‌تر از آن می‌باشد.
کزاز سفالیک یا راسی
کزاز سفالیک نوع نادری از بیماری کزاز می‌باشد که به طور معمول بعد از عفونت گوش میانی ناشی از وجود باکتری C.tetani در فلور گوش میانی یا آسیب دیدگی سر رخ می‌دهد. در این بیماری اعصاب جمجمه به‌خصوص در نواحی صورت درگیر می‌شوند.
علائم بیماری کزاز
علائم بیماری کزاز به طور معمول بین 4 تا 21 روز و به صورت میانگین بعد از 10 روز از آلودگی بروز پیدا می‌کند. اصلی‌ترین علائم بیماری کزاز به شرح زیر می‌باشند:
- خشکی در عضلات فک (قفل‌شدن فک)، در این حالت باز کردن دهان مشکل می‌باشد.
- اسپاسم عضلانی دردناک که نفس‌کشیدن و بلع را سخت می‌کند.
- بالا رفتن دمای بدن
- عرق کردن
- بالا رفتن ضربان قلب
در صورت درمان نشدن، این علائم می‌توانند در طی چند ساعت یا چند روز شدیدتر شوند.
مشکلات و عوارض ناشی بیماری کزاز
کزاز یک بیماری خطرناک است و بیماران ممکن است با عوارض متعددی مواجه شوند. برخی از عوارض این بیماری شامل موارد زیر می‌گردد:
- مشکلات تنفسی. به دلیل سفت شدن تارهای صوتی و گرفتگی عضلات گردن و شکم به‌خصوص در اسپاسم‌های عمومی، فرد ممکن است دچار مشکلات تنفسی خطرناک و جدی شود.
- بسته شدن شریان ریه (آمبولی ریه). حرکت کردن لخته خون از هر نقطه از بدن می‌تواند باعث بسته شدن شریان اصلی ریه یا یکی از شاخه‌های آن شود.
- ذات‌الریه. عفونت ریه به دلیل استنشاق مواد مضر (آسپیراسیون ریوی) یکی از عوارض اسپاسم عمومی می‌باشد.
- شکستگی استخوان‌ها. اسپاسم عمومی ممکن است باعث شکستگی ستون فقرات یا دیگر استخوان‌های بدن شود.
- مرگ. مرگ ناشی از کزاز به دلیل مسدود شدن مسیرهای تنفسی در طول اسپاسم‌ها و یا آسیب دیدگی عصب‌های تنظیم کننده تنفس، ضربان قلب و دیگر ارگان‌های بدن رخ دهد.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
در صورتی که در زمان آسیب دیدگی موارد زیر رخ داد به پزشک یا مراکز بهداشت نزدیک خود مراجعه نمایید:
- عمیق بودن زخم
- وجود گرد و خاک یا آلودگی درون زخم
- تزریق نکردن کامل واکسن‌های کزاز یا مطمئن نبودن از تزریق آن‌ها
پزشک بعد از معاینه زخم تصمیم خواهد گرفت آیا به درمان یا مراجعه به بیمارستان نیاز دارید یا خیر.
نحوه تشخیص بیماری کزاز
هرچه بیماری کزاز زودتر تشخیص داده شود، درمان آن مؤثرتر خواهد بود. بیماری فردی با اسپاسم و سفتی عضلات که به تازگی زخمی شده است معمولاً راحت تشخیص داده می‌شود.
تشخیص این بیماری در افرادی که دارو تزریق نموده‌اند کمی بیشتر طول می‌کشد، چرا که به طور معمول دارای بیماری‌های دیگری نیز می‌باشند. برای تشخیص بیماری در این افراد به آزمایش خون نیاز است. هر فردی که دچار اسپاسم و سفتی و خشکی عضلات است باید فوراً به پزشک مراجعه نماید.
درمان بیماری کزاز
کزاز هیچ درمانی ندارد و بهترین راه مبارزه با آن واکسینه شدن است. با این حال مراحل درمانی آن شامل تمیز کردن زخم و مدیریت شرایط بیماری به کمک دارو تا زمان برطرف شدن اثر عفونت در بدن می‌شود.
یکی از بهترین داروها برای کزاز ایمونوگلوبولین کزاز یا (TIG) است. این دارو حاوی آنتی‌بادی‌هایی است که از اثر کردن سم جلوگیری کرده و تأثیرگذاری آن بر روی عصب‌ها را متوقف می‌کند و باعث ایمنی فوری اما موقتی در برابر کزاز می‌شود.
داروی TIG را نمی‌توان جایگزین ایمنی طولانی مدت واکسن نمود. بنا بر نظر متخصصین تزریق این دارو برای زنان باردار و شیرده منعی ندارند.
استفاده از دارو
- آنتی توکسین. برای درمان سمومی که هنوز به بافت عصبی حمل نکرده‌اند از آنتی‌توکسین‌ها استفاده می‌شود. این روش درمانی که ایمن‌سازی غیرفعال نام دارد، نوعی آنتی‌بادی انسانی در برابر سموم است.
- آرام‌بخش‌ها با آرام‌کردن عملکرد سیستم عصبی به کنترل اسپاسم‌ها کمک می‌نمایند.
- واکسیناسیون به‌وسیله یکی از واکسن‌های استاندارد کزاز به سیستم ایمنی کمک می‌کند تا با این سم مبارزه کند.
- آنتی‌بیوتیک چه به‌صورت خوراکی و چه به‌صورت تزریقی، به مبارزه با باکتری کزاز کمک می‌نمایند.
- برای تنظیم فعالیت‌های غیرارادی عضلات مانند تنفس و ضربان قلب ممکن است از داروهای دیگری استفاده شود. برای این کار می‌توان از مورفین استفاده نمود.
درمان‌های تکمیلی
درمان‌های تکمیلی کزاز شامل درمان‌هایی برای باز کردن راه تنفسی و استفاده از دستگاه‌های کمک تنفسی می‌شود. علاوه بر این برای رساندن مواد مغذی به بدن، یک لوله تغذیه درون معده افراد کار گذاشته خواهد شد. محیط بیمارستان باید ساکت بوده و نور و دیگر عواملی که ممکن است باعث تحریک اسپاسم عضلانی می‌شوند را کاهش دهد.
راه‌های پیشگیری از ابتلا به بیماری کزاز
به دلیل این که کزاز هیچ درمان مستقیمی ندارد بهترین راه مقابله با آن جلوگیری از ابتلا به آن می‌باشد. به جز واکسیناسیون، بهترین روش مقابله با کزاز، مراقبت و رعایت بهداشت زخم‌ها است، چرا که مبدأ این بیماری زخم‌های پوستی می‌باشد.
واکسیناسیون
بهترین روش مبارزه با کزاز تزریق به‌موقع واکسن‌های آن است.
محافظت ناشی از واکسن‌ها برای تمام عمر دوام نخواهد داشت. به همین دلیل افرادی که قبلاً به این بیماری مبتلا شده‌اند یا واکسن آن را زده‌اند، برای محافظت در برابر آن باید به‌صورت مرتب واکسن بزنند.
مراقبت مناسب از زخم
در ابتدا بهتر است که زخم خود را جدی بگیرید. در صورتی که احتمال می‌دهید زخم شما آلوده شده است، سریعاً به پزشک مراجعه نمایید. پزشکان می‌دانند که زخم را چگونه معاینه کرده و از آن مراقبت نمایند تا مشکل جدی رخ ندهد.
اگرچه از همه مهم‌تر این است که از زخم خود به خوبی مراقبت نمایید. برخی از راهکارهای مراقبت از زخم‌ها به شرح زیر می‌باشند:
- حتی از زخم‌های بسیار کوچک و سطحی مانند تاول‌ها و خراشیدگی‌ها نیز به خوبی مراقبت نموده و درمان‌های اولیه را انجام دهید.
- دست‌های خود را به صورت مرتب با آب و صابون بشویید و یا در صورت نبودن آب و شوینده از ژل‌های بر پایه الکل استفاده نمایید.
استفاده از دارو
پزشکان برای بیمارانی که زخم آلوده دارند و واکسن‌های کزاز خود را به‌موقع تزریق نکرده‌اند از داروی TIG استفاده می‌کنند. این دارو به‌صورت فوری از بدن در برابر باکتری کزاز محافظت می‌نماید؛ اما تأثیر آن طولانی‌مدت نمی‌باشد.
سؤالات متداول
تفاوت بین کزاز کامل و ناکامل در چیست؟
کزاز باعث اسپاسم و انقباض دردناک عضلات می‌شود. در طول کزاز کامل هیچ استراحتی بین انقباض‌های عضلانی وجود ندارد و عضلات به صورت مداوم منقبض می‌باشند.
در طول کزاز ناقص ماهیچه‌ها در یک سیکل انقباضی قرار می‌گیرند و در بین هر انقباض ماهیچه مدتی استراحت می‌کند.
آیا کزاز کشنده است؟
در سال‌های اخیر نرخ مرگ و میر ناشی از کزاز 11% بوده است. بیماران بالای 60 سال و افرادی که واکسینه نشده‌اند، بیش از دیگران در معرض مرگ ناشی از کزاز قرار دارند. در حدود 20% از مرگ و میرهای ناشی از کزاز هیچ آسیب‌شناسی واضحی تشخیص داده نشده و علت اصلی مرگ تأثیر سم بوده است. (منبع)
آیا یک زخم کوچک نیز می‌تواند باعث کزاز شود؟
باکتری کزاز می‌تواند فرد را از طریق یک خراشیدگی بسیار کوچک نیز آلوده کند. اما خطر ابتلا به این بیمار از طریق زخم‌های عمیق ناشی از فرو رفتن میخ یا سوزن در پوست بیشتر می‌باشد.
کزاز در کدام مناطق شیوع بیشتری دارد؟
امروز بیماری کزاز در کشورهای جنوب آسیا و جنوب صحرای آفریقا شیوع بیشتری دارد.
چرا افرادی که به کزاز مبتلا هستند در اتاق‌های تاریک نگه داشته می‌شوند؟
به دلیل این که عفونت‌های بالینی برای القای پاسخ ایمنی مناسب کافی نمی‌باشند، برای تمامی بیماران مبتلا به کزاز بالینی، واکسیناسیون با سم کزاز تجویز می‌شود. برای جلوگیری از بروز یا تحریک انقباضات شدید ناشی از محرک‌های فیزیکی (نور و صدا) بیمار در یک اتاق تاریک و آرام می‌ماند.
آیا می‌توان از گربه خود کزاز گرفت؟
گربه‌های اهلی و وحشی با خراشیدن پوست انسان می‌توانند ویروس‌ها و باکتری‌های مختلفی را به وی انتقال دهند. برخی از بیماری‌های ناشی از این اتفاق شامل بیماری خراش گربه و کزاز می‌شود.
آیا تزریق واکسن کزاز در بارداری خطرناک است؟
تزریق واکسن در دوران بارداری بیمار در معرض عوارض بارداری مانند زایمان زودرس و پایین بودن وزن جنین قرار نمی‌دهد.
آیا تزریق واکسن کزاز در دوران بارداری بر روی شیردهی بعد از زایمان تأثیر می‌گذارد؟
شیردهی هیچ منعی برای تزریق واکسن کزاز (Tdap) ندارد و در حقیقت به طور کامل با آن سازگار است.
تزریق واکسن کزاز چه عوارضی دارد؟
رایج‌ترین عوارض واکسن کزاز شامل موارد زیر می‌شود:
- اریتم، تورم و درد در محل تزریق
- خستگی
- تب
- سردرد
- استفراغ، اسهال و معده درد
بروز عوارض شدید بسیار نادر می‌باشد به‌خصوص در افراد بزرگسال.
